مدگرایی/ سید حمید رضا سید جنجال
مقدمه
حفظ ارزش های دینی و انسانی از مهمترین وظایفی است که بر عهده اعضا اجتماع است . اصالت فرهنگ هر فرد با عمل کردن به وظایفی که از لحاظ اجتماعی و دینی بر عهده اوست ، حفظ می شود و توجه به اصول فرهنگی و اخلاقی در زندگی و رعایت آنها ، میزان ارتباط فرد با این موازین را بیان می کند . هر جامعه ای برای خود اصولی دارد که تخطی از این اصول نا هنجاری تلقی می شود . در این میان ، تهاجم فرهنگی که در سالهای اخیر از سوی کشورهای غربی با هدف از بین بردن فرهنگ اصیل و اسلامی مردم کشورهای مسلمان تدارک دیده شده ، از جمله خطراتی است که جوامع اسلامی باید به همین دلیل در برابر آن مقاومت کنند ؛ یعنی باید برای حفظ اصالت فردی و اجتماعی خویش در برابر این تهاجم از خود مقاومت نشان دهند . از جمله نمونه های این تهاجم فرهنگی رواج مدگرایی در سطح جامعه است .مد گرایی و مد زدگی یکی از اشکال تهاجم فرهنگی است که دشمنان با رواج آن در صدد ایجاد خلل در فرهنگ جوامع دیگر هستند و مد زدگی باعث می شود که فرد آلت دست قرار گرفته و هر روز به یک سو کشیده می شود که در این میان کشورهای غربی بیشترین سوء استفاده را از این ماجرا می برند .
مد چیست؟
مد در لغت به معنای سلیغه و روش می باشد و در اصطلاح عبارت است از روش و طریقه ای موقتی ، که بر اساس ذوق و سلیقه افراد یک جامعه و سبک زندگی از جمله ؛ شکل لباس پوشیدن ، نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه و ... را تنظیم می نماید . بنابر این می توان گفت ؛ مد به تغییر سلیغه ناگهانی و مکرر همه یا بعضی از افراد یک جامعه اطلاق می شود و منجر به گرایش به انجام رفتاری خاص یا مصرف کالای بخصوصی یا در پیش گرفتن سبکی خاص در زندگی می شود .
تاریخ مد گرایی
مد همیشه در طول تاریخ بشر همراه او بوده است و پدیده ای منحصر به عصر حاضر نیست این پدیده در هر دوره ای از تاریخ آگاهانه و با گزینش و انتخاب و با توجه به فرهنگ و چهار چوب های فکری و اعتقادی یک جامعه صورت گرفته است . بنابر این نمی توان تاریخ دقیقی برای شروع مد گرایی تعیین و تعریف کرد اما آنچه بیشتر در قرن بیستم و قرن حاضر اتفاق می افتد به تحولات اجتماعی و جنبشهای اروپا بر می گردد . البته جالب این جاست که این موجها عمدتا از ایالات متحده آمریکا به تمامجهان و به خصوص کشورهای جهان سومی فرستاده می شوند . در مورد تاریخ مد گرای در ایران نیز باید بگوییم که نمی توان تاریخ مشخصی برای آن تعیین کرد ؛ اما مدگرایی مدرن در ایران از آغازین سالهای دهه بیست خورشیدی برای اولین بار حرف از مد و سالن های مد بین زنان خانواده های اعیان تهرانی به میان آمد .شروع قصه از ایجا بود که در سال 1321 زینت جهانشاه به همراه همسرش از سوییس به ایران بازگشت . او در سوییس آموزش های خاصی در زمینه خیاطی مدرن در نزد خیاط معروف اروپایی ، یعنی پیر بالمر و مادرش فرا گرفت . به همین جهت تصمیم گرفت انچه را که در فرنگ اموخته بود به خانم های تهرانی عرضه کند ، بنابراین خیاط خانه ای را با یک نمایشگاه مد در تهران افتتاح کرد . بنابراین او اولین کسی است که پای مد گرایی مدرن را در ایران باز کرد .
نظریه اسلام پیرامون مبحث مدگرایی
رسالت اسلام به عنوان یک مکتب کامل الهی ، پاسخ گویی صحیح به تمام خواست های فطری و نیازهای اصیل انسانی است . بر این اساس ، در مجموعه تعالیم اسلامی از جمله در آیات قرآنی به مسئله زینت و جمال و زیبایی عنایت خاصی مبذول شده است . از تامل در این بخش از معارف اسلامی ، چند اصل کلی بسیار مهم مربوط به موضوع خود آرایی و زینت به دست می آید :
1 – حس زیبایی یکی از خصوصیات انسان است که ریشه در فطرت او دارد و به اقتضای این امر از دیدن هر گونه زیبایی لذت می برد .
2 – خود آرایی و زینت به عنوان بخشی از حس زیبایی نه تنها آثار بسیاری در روح و روان فرد دارد ، بلکه موجب تعالی و رشد افراد جامعه نیز می شود در مقابل ، پرهیز از خود آرایی و پریشانی چون با خواست فطری انسان در تعارض است ، به تدریج اثرات منفی در روان او به جای می گذارد که افسردگی روحی و عدم تعادل روحی از جمله آنهاست . لذا امیر المونین می فرمایند التجمل من اخلاق المومنین ؛ خود آرایی از خصوصیات انسانهای مومن است .
3 – در رهنمود های پیشوایان اسلام در مورد خود آرایی به موارد زیادی تصریح شده است که از جمله آنها ؛ لباس تمییز و آراسته ، خشبو کردن بدن و لباس ، نظافت بدن ، شانه کردن موی سر و صورت و ...
4 – هر چند اسلام توصیه به خود آرایی دارد اما هرگز این امر را منحصر به زینت ظاهر نمی داند بلکه آراستگی به فضایل معنوی و اخلاقی را که زمینه ساز سعادت و کمال روحی او هستند را مهمتر از آراستگی ظاهر می شمرد . چنانچه امیرالمونین می فرماید زینت البواطن اجمل من زینت الظواهر .
5 – گر چه در مجموعه تعالیم اسلامی به خود آرایی توصیه و تاکید فراوان شده است اما به جهت در امان ماندن از عوارض منفی افراط و تفریط در خود آرایی و مد گرایی حدود و چارچوب خاصی نیز برای آن تبیین شده است . مثلا ؛ حلال باشد ، سبب اسراف در سرمایه نباشد ، تجمل و خودنمایی نباشد ، زمینه تحرک هواهای نفسانی فراهم نگردد و همینطور خود آرایی به صورت تقلید کور کورانه از دیگران انجام نگیرد و ... در یک کلام باید گفت اسلام نه تنها مد گرایی و آراستگی را منع نمی کند بلکه به شیوه منطقی و معقول بر آن تاکید می کند در عین حال همیشه و در همه حال از افراط و تفریط در همه چیز منع می کند
علل گرایش به مد گرایی
مهم ترین علت در این زمینه به فطرت و ذات انسانها باز می گردد و آن هم حس کمنموده نموده تا ال جویی و زیبا دوستی است . انسان ذاتا به دنبال تحول ، نوآوری و تنوع است و همواره سعی نموده تا زندگی و رفتار خود را متحول و متنوع نماید .آفرینش انسان به گونه ای است که او همواره از حالت یک نواختی گریزان بوده و در مقابل همیشه از تحول و نو آوری و تنوع در شکل و شیوه زندگی استقبال می کند . بسیاری از جوانان و نو جوانان صرفا به خاطر اینکه چیری مد شده و همه مردم از آن استفاده می کنند و فقط به خاطر همرنگی با جماعت و مورد تسخیر واقع نشدن مجبور به پیروی از مد می شوند ؛ یعنی تقلید کورکورانه از اطرافیان ، یکی از علل عمده گرایش و پیروی از مد در میان جوانان و نوجوانان است . در این نوع از مد گرای هیچ گونه تعقل و منطقی به چشم نمی خورد و صرفا تقلید صرف از دیگران مطرح است .یکی دیگر از علل پیروی جوانان و نوجوانان از مد ، تبلیغات فریبنده کشورهای غربی در مورد محصولات و کالاها می باشد . کشورهای غربی به عنوان بزرگترین صادر کننده مد در دنیا ، اهداف گوناگونی را در ارتباط با مد در نظر دارند . از عمده ترین اهداف این کشورها می توان به تضعیف نظام اعتقادی به خصوص جوامع اسلامی اشاره کرد . ، زیرا با حذف ارزش ها و اعتقادات جوامع ، غرب به اهداف استعماری خود نزدیک تر می شود . اما اهداف و شیوه های استعماری آن در دوره های مختلف کم و بیش متفاوت بوده است .
راه کار
در این زمینه چه باید کرد ، از چه راه هایی می توان این معضل مهم فرهنگی و اجتماعی را حل کرد و جوانان را از پیامد های این پدیده شوم استعماری در امان نگه داشت ؟ راه حل های زیر در این زمینه ارایه شده است :
1 – دادن آگاهی به جوانان :بی تردید شرط اصلی موفقیت در هر کاری ، برخورداری از یک سلسله از آگاهی هاست . تا فرد به کمک آن بتواندبر ابعاد مختلف مسیر مورد نظرخود اشراف پیدا کرده و در هر مورد ، در هر مورد ، اقدامات لازم را به عمل آورد . بر این اساس ، اولیین و مهمترین گام در امر مبارزه با مد گرایی افراطی ، ارتقای سطح بینش جوانان است ؛ یعنی جوان علاوه بر اطلاع از ماهیت و علل گرایش به مد اولا ، باید حد معقول و متعادل آن را با توجه به فرهنگ جامعه اسلامی بشناسد و ثانیا ، اهداف فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی دشمن در زمینه ترویج مد گرایی را به خوبی تشخیص دهد . ثالثا ، ابزار شگردها و شیوه های گوناگونی را که دشمن در پیشبرد اهداف خویش از آنها استفاده می کند مورد شناسایی قرار دهد . تنها در این صورت است که جوان نه تنها تحت تاثیر تبلیغات دشمنان قرار نمی گیرد بلکه روز به روز در مسیر رشد و تعالی معنوی و ارزش های اجتماعی قرار گرفته و از به وجود آمدن زمینه نفوذ فرهنگی و اعتقادی آنها جلوگیری به عمل آورد .تحقق این امر از سه را میسر است :الف - خانواده ؛ خانواده در تربیت و پرورش و دادن آگاهی به نوجوانان و جوانان نقش اساسی و تعیین کننده ایفا می کند . والدین علاوه بر کوشش در افزایش سطح آگاهی خود باید به تربیت درست و افزایش آگاهی فرزندان خود بپردازند و ضمن برنامه ریزی مفید و دقیق برای اوقات فراغت آنها ، بر اعمال و رفتار فرزندان خود و معاشرت های آنها با دوستانشان نظارت کامل داشته باشند . مطمئنا نظارت و توجه کافی والدین به تربیت فرزندان خود نقش مهمی در جلوگیری آنها از انحراف و بی هویتی آنها ایفا خواهد کرد .ب - رسانه های جمعی ؛ رسانه های جمعی به عنوان یکی از مهمترین کانال های رواج انواع مدهای غربی مطرح هستند . لذا آگاه سازی و آموزش استفاده صحیح از وسایل ارتباطی مختلف اعم از ویدیو ، ماهواره ، کامپیوتر، اینترنت و انواع فیلم ها و سی دی ها نقش مهمی در جلوگیری از گرایش کورکورانه نوجوانان و جوانان به مدهای مبتذل غربی دارد .ج – آموزش و پرورش: آموزش و پرورش نیز می بایست با ایجاد تحول در خود و درک شرایط موجود جامعه به خواستها و نیازهای قشر نوجوان جامعه اهمیت دهد و در بالا بردن سطح آگاهی جوانان نهایت سعی خود را بکند .تردیدی نیست که فرهنگ و هویت ملی ما همچون همه مقاطع تاریخ گذشته ، می تواند از طریق تطابق های لازم در برخورد با امواج هجوم زمانه راه درست ومنطقی خود را پیدا کرده و در مسیری سزاوار و شایسته به بالندگی خود ادامه دهد . هویت ملی ما با پشتوانه دینی ، ملی و تاریخی بر شالوده فرهنگ غنی غنی اسلامی استوار است . هویت اسلامی – ایرانی در گذشته بیش از آنکه جنبه ملی داشته باشد جنبه فرهنگی داشته است .
انسان می تواند و باید با پیشرفت های زمانه ، پیش برود اما آنچه مهم است مشغول نشدن به ظواهر تمدن و زندگی و سر گردان نشدن در دنیای ماشینی و کم نکردن هدف زندگی است . همراهی با تمدن و استفاده از ابزار جدید الزاما با تقلید از مد ها و روشهای تولید کنندگان آن همراه نیست ، بلکه می توان از آخرین فراوده های علمی جهان بهره مند شد و در عین حال در مسیر زندگی بر اساس نیازها و در راستای اهداف متعالی حرکت نمود . مسئولان و برنامه ریزان جامعه می بایست بر اساس ارزش های مذهبی و ملی جامعه ، مد تولید کنند . یک تمدن موفق از مد استفاده می کند نه اینکه آن را نفی کند . بلکه به جای منع ، ارزشهای والای دینی می بایست در قالب مد ارایه شده و مد تولید شود .در استفاده از مد می بایست بر اساس خرد ورزی حرکت کرد و به گونه ای عمل کرد که حاکی از از اندیشه و سخصیت انسان باشد . دکتر بنجامین اسپاک در این زمینه میگوید : درست است که مد لباس ، همیشه این طور باقی نمی ماند ، ولی لباسی که می پوشیم علاوه بر آنکه بدن ما را گرم نگه می دارد ، نشان می دهد که ما در مورد خودمان و کسانی که ما را می بینند چه فکر می کنیم .
2 – تقویت ایمان و ترویج ارزش های معنوی: در طول تاریخ هیچ عاملی مهمتر از تقویت ایمان و باورهای اعتقادی و رشد ارزشهای معنوی ، مانع پیشبرد اهداف استعماری نبوده است . از این رو استعمار همواره تلاش می کند تا از طریق تضعیف اصول اعتقادی و ارزش های اجتماعی قشر جوان و بی اعتنا ساختن آنان به ارزش های معنوی زمینه اجرای اهداف مورد نظر خود را فراهم سازد . در چنین شرایطی ، هیچ کاری به اندازه تقویت باورها ، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و دینی و پرورش ایمان موثر نیست .تقویت باورهای دینی و ارزش های اجتماعی و پی ریزی بینش صحیح در زمینه ارزش های دیننی و رعایت آنها ، همچون سنگری مستحکم ، مردم و به خصوص نسل جوان را در برابر هجوم همه جانبه فرهنگی دشمنان در امان نگه می دارد .بنابراین مسئولان فرهنگی و فرهیختگان جامعه موظف به واکسینه کردن مردم و به خصوص جوانان در این زمینه هستند .
3– پر کرذن خلاء فکری جوانان :قشر جوان جامعه ، علاوه بر نیازهای زیستی مشترکی که با سایر اقشار جامعه دارد ، از یک سلسله نیازهای روانی و عاطفه ای به خصوصی نیز برخوردار است که عدم ارضای ان ، مسائل و مشکلات فراوانی را برای جامعه به بار می آورد . از جمله پیامدهای عدم تامین نیازهای روحی و روانی جوانان ، پیدایش خلاء فکری و فرهنگی است که زمینه ساز نفوذ عناصر فرهنگی بیگانه و هجوم فکری و تبلیغی فرهنگ های بیگانه است . به عنوان مثال الگو طلبی یکی از خصوصیات مهم دوره جوانی و نو جوانی است ؛ یعنی جوان در مسیر کسب کمال به طور طبیعی مایل است از طریق تاسی به منش و رفتارهای افرادی که آنها را مظهر کمالات می داند خود را به فضایل و ارزشهای اخلاقی آراسته سازد. روشن است که اگر جوان به الگوی مناسبی در جامعه خود دست نیابد ، به الگو ها و ارزشهایی که بیگانگان با استفاده از ابزارهای تبلیغی به تمجید از آنها می پردازند گرایش پیدا می کند . بنابراین ضرورت داردکه در محیط زندگی جوان الگوهای مناسبی که با فرهنگ و ارزش های پذیرفته شده جامعه سازگاری دارند وجود داشته باشد ، تا این نیاز اصیل انسانی به صورت شایسته با توجه به مبانی اعتقادی و ارزشی او تامین شود و زمینه هر گونه کشش به سوی الگوهای تحمیلی و در عین حال ، زیان بار از بین برود . بر همین اساس ، اگر به سایر نیازهای زیستی ، ذهنی ، عاطفی، اعتقادی و فرهنگی جوان پاسخ مناسبی داده نشود جوانان به دنبال ارضای کاذب نیازهای خود رفته و الگو های نادرست را ملاک عمل خویش قرار می دهند .مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند :جوان اولا باید احساس مسئولیت کند ، یعنی واقعا خود را مسئول بداند و بخواهد که زندگی را با پای خودش پیش ببرد و حرکت کند و مثل پر کاهی در امواج حوادث نباشد . ثانیا ، با ایمان حرکت کند . ثالثا ، بصیرت و آگاهی داشته باشد. اگر جوانان این سه خصوصیت را در خودشان تامین کنند در همه زمینه ها می توانند موفقیت خودشان را تضمین کنند .
گستره قلمرو مُد:
مد گرایی فقط مخصوص حال نیست؛ نسل های گذشته ما مد های گوناگونی را در حافظه تاریخی خود دارند که هم اکنون حتی نام شان از یاد ها رفته است ؛ چنانچه چنانچه مد گرایی فقط مختص به پوشاک نیست ؛ از زایمان زنان ( که هم اکنون نوع سزارین آن مد شده ) تا اصلاح ریش جوانان می تواند تابعی از مد باشد . چنانچه در برهه ای زمان سبک ریش گذاشتن فلان خواننده، مد روز بود و اکنون بر باد دادن ریش به عنوان مد روز است! همچنینی گویش ها و اصطلاحات محاوره ای نیز تحت تاثیر مد قرار گرفته است ؛ زمانی استفاده از کلمات خارجی به عنوان مد و کلاس محسوب می شد و زمانی دیگر الفاظ چاله میدانی و پیش پا افتاده ، زیر و برِ زبان جوانان را پُر می کند . طرح های ظروف که دیگر جایگاه خاص خودش را در مدگرایی دارد! زملنی ظرف های سفالی با طرح های باستانی و قرون وسطایی زینت بخش سفره ها و ویترین منازل و مغازه ها بود و در برهه ای دیگر سادگی و بی طرحی ظروف ، مد محسوب می شود. پس مد دارای گستره و قلمرو وسیعی بر خورداراست و هر چیزی می تواند قابلیت مد شدن را داشته باشد.
